قصر زین‌العمارت سابق و صدارت‌عظمای کنونی

قصر زین‌العمارت سابق و صدارت‌عظمای کنونی

بناها و ساختمان‌ها مثل ما آدم‌ها دارای شخصیت (Character) و هویت هستند؛ بلکه بیشتر از ما آدم‌ها دارای سبک، تیپ، کرکتر و هویت هستند؛ مثلاً بناهایی با سبک معماری (architecture) کلاسیک، گوتیک، باروک، روکوکو، اسلامی، چینی، هندی، باوهاوس، شیکاگو، نوگرایی (Modernism)، پسانوگرایی (Pasamodernism) و ساختارشکنی/ واسازی (Déconstruction). شخصیتی که معماری‌ها و بناها دارند، آدمها ندارند. بناها، ساختمان‌ها و شخصیت معماری‌ها با آدم‌ها حرف می‌زنند. آدم‌ها به تماشای بناها و قصرها می‌روند؛ اما هیچ قصری و هیچ بنایی به سراغ آدم‌ها نمی‌روند.

با این وصف، یکی از بناها و معماری‌ها قصر صدارت‌عظمی است که نام سابق آن قصر زین‌العمارت و قصرعُلیا بوده است که خشت خشت آن خاطرات خوش و بد گذشتۀ تاریخی 88 سال حکومت‌داری را در همین محل بر ذهن دارد. قصر صدارت عظمی مانند هر بناهای تاریخی و جاذبه‌های گردشگری افغانستان بی شناسنامه است. شاید کسی ننوشته باشد که مهندس و معمار آن چه کسی بوده است؟ بناهای بی شناسنامه و هویت‌های گمشده در قعر گمنامی. من وقتی که برای اولین بار در پای دیوارهای قصر صدارت عظمی قرار گرفتم، ایستادم. نگاهش کردم. بعدها از سر کنجکاوی جستجو کردم تا تاریخ آن را بدانم؛ اما مثل هر آثار ماندگار فرهنگی بشری ملموس و غیر ملموس بشری واقع در افغانستان بی شناسنامه و بی تاریخ یافتم. تنها به یک نوشته از استاد شاه محمود محمود استاد تاریخ دانشگاه کابل برخوردم که این بنا را معرفی کرده است. برابر نوشتۀ استاد محمود و منابع اندک دیگر اولین قصر عالیشانی که در زمان امیر حبیب‌الله خان در غرب ارگ دارالسلطنۀ کابل مطابق به اصول مهندسی عصری بنا یافت، قصر زین‌العمارت یا قصر صدارت‌عظمی کنونی است. این قصر در ابتدا منزل شخصی سردار نصرالله خان نایب‌السلطنه پسر امیر عبدالرحمان خان بوده است. وی که در سال 1312 قمری (در حدود سال 1273 خورشیدی) در انگلستان سفر کرده و بعد از برگشت در زمان سلطنت برادرش، قصری در غرب ارگ کابل بنا نهاده و زین العمارت نام گذاشته است. از آنجایی که سردار نصرالله خان از دولت مقروض بوده است، بعد از مرگش شاه امان الله خان از فرزندان او خواست که پول دولت را بپردازند؛ اما چون پسران نصرالله خان پول وجه نقد نداشته‌اند، در نهایت این قصر را برای فروش گذاشته‌اند که سرانجام مادر امان الله خان با پول شخصی‌اش خریده و در آنجا ساکن گردیده و برای مدتی به نام «قصر علیا» معروف شده است. بعدها در اثر شورش حبیب‌الله کلکانی در سال 1307 خورشیدی حمیدالله برادر حبیب‌الله کلکانی قصر علیا را اشغال کرده که بعد از نه ما با سقوط حکومت حبیب‌الله کلکانی قصر به دولت داده شده و محل صدارت عظمی گردیده و تا برج حمل 1370 خورشیدی تعداد 11 صدراعظم در آن قصر دفتر کاری داشته‌اند.

بدین ترتیب قصر مذکور دارای تقریبا 122 سال عمر است که از سال 1308 خورشیدی تا به اکنون به مدت 88 سال مقر حکومت است و خاطرات بسیاری را از حکومتهای مختلف بر ذهن دارد. کابل که از نظر فیزیک و ساختار اقلیمی و مناظر طبیعی یکی از زیباترین و منقش‎ترین طبیعت دنیاست، دارای قصرهایی است که از جمله به قصر ستوری (واقع در وزارت امور خارجه) قصر دارالامان، قصر تاج بیگ، قصر چهلستون و قصر زین العمارت یا قصر صدارت عظمی اشاره کرد. به نظر من صدارت عظمی اکنون یکی از مصادیق «میراث فرهنگی (Heritage) بشری ملموس» یا آبدات و بناهای تاریخی (Monument) و جاذبه‌های گردشگری ((Tourist attractions ماست؛ دلیل اینکه این بنا را از جزء میراث فرهنگی بشری ملموس می‌دانم بدین خاطر است که هر بنایی که صد ساله شود از جزء میراث فرهنگی بشری شماریده می‌شود.

بناها تاریخچۀ توانایی های فکری و هنری و ذوقی مردمی را به نمایش می‌گذارند. بناها با آدم حرف می‌زنند. معماری، دکوریشن شهری، سبک‌های معماری با آدم باید سخن بگویند. آدمی باید بیخ گوش آثار و میراث فرهنگی مشترک بشری اعم از ملموس و غیر ملموس بنشیند. صادقانه و صمیمانه به سخنان آنها گوش بدهند. قصر زین‌العمارت یا صدارت‌عظمی قصه‌های ناگفته‌ای دارند. هر خشت آن قصه دارند؛ زیرا خشت خشت آن شاهد تصمیم‌گیری‌ها، حوادث و سیاستگذاری‌های سیاسی، نظامی، امنیتی، اقتصادی و اجتماعی حدود یک سدۀ افغانستان است. چقدر خوب است که تاریخچۀ هر بنایی که ادارۀ حکومتی در آن واقع است روی ساین‌بورد حقیقی و مجازی نوشته شود. ارگ شاهی، قصر صدارت‌عظمی، قصر دارالامان، بالاحصار کابل و ... دارای شخصیت و کرکتر هستند، به قصه‌های آن‌ها گوش بدهیم.

علی پیام

7 حمل 1396 شهر کابل