زنان ‎ناقص‎العقل اند...

از کودکی تا حالا هرچه شنیدیم، تکرار اندر مکررِ همین جمله بوده‎است. "زن ناقص‎العقل است"، "زن ناقص‎الایمان است" و "زن ناقص‎الخلقه" است. من‎ هم موافقم، و مطمینم تو‎ هم موافقی. وقتی تمام چرخه‎های زندگی، در مخالفتِ با خواسته‎ها، امیدها و آرزوهای زنان می‎چرخد، باید زنان ناقص‎العقل باشند، وقتی هم ‎من و تو، هم مرد و هم زن، هم در خانه و هم در اجتماع بر سر و صورت زنان می‎کوبیم، پس آنان باید کند ذهن‎ترین موجودات عالم باشند، وقتی همه‎ی امتیازات و سهولت‎های زندگی در اختیار مردان است، پس زنان حق دارند ناقص‎العقل باشند، وقتی انسانی‎ترین و ترحم‎انگیز ترین همدردی ما با زنان "نتوانستن" است، پس آنان حق دارند از پسِ هیچ‎کاری موفقانه برنیایند، وقتی تمام دروازه‎های علم و آگاهی، اقتصاد و اشتغال و پرورش استعدادها را از آنان گرفته‎ایم، می‎توانیم چه توقعی داشته باشیم؟ زنان نخبه؟ زنان فیلسوف؟ زنان دانشمند؟ زنان هنرمند؟ و...؟

برای کسانی که انسانیت، دغدغه‎ی‎شان است، این بزرگ‎ترین و عمیق‎ترین سوال است و یک دریا حرف دارد. به هیچ‎صورت نمی‎توانم خودم را با این استدلال‎ها قناعت دهم که زن ناقص‎الخلقه و ناقص‎العقل است. نه، عزیز دلم. این من و تو هستیم‎که از او یک بُت می‎سازیم و توقع داریم این بُت سخن هم بگوید. وقتی سخن نمی‎گوید، نظر نمی‎دهد و در فعالیت‎های اجتماعی حضور نمی‎یابد، بعد استدلال می‎کنیم که چون آنها ضعیف‎النفس هستند، شایستگی ندارند و نمی‎توانند آنچه را مردان انجام می‎دهند، بکنند. کمونیست‎ها معتقدند که هرچیز از "کار" درست می‎شود. "کار" یعنی تمرین و ممارست، "کار" یعنی کسب توانایی، "کار" یعنی آموختن هرچه به نظر دیگران ناممکن می‎آید. از طرفی، روانشناسان معاصر هم می‎گویند هر ناممکنی با تمرین و انجام مکرر، امکان پذیر می‎شود. من مطمینم اگر زنان، حرف‎زدن، درس‎خواندن، فعالیت‎های اجتماعی، سیاست و فعالیت‎های اقتصادی را تمرین کنند، می‎توانند مثل مردان عمل کنند. اگر این دام‎های‎که با توجیهِ احکام دینی، به پای زنان بسته‎ایم، برداشته شود، آنها هم می‎توانند مثل مردان هنرمند، فیلسوف، سیاست مدار و... شود.

جدی‎ترین سوالی را که دین مداران ما از زنان می‎پرسند و با آن، راه جست‎وجوگری آنان را مسدود می‎کنند، این‎است که از میان 124000 پیامبر، چرا هیچ‎یکی زن نبوده است؟ چرا از میان این‎همه‎ امام و معصوم، فقیه و مولوی، هیچ یکی زن نبوده است؟ با این سوال، دهان زنان برای همیشه بسته می‎شود و فکر می‎کنند تقدیر چنین است و خداوند همچین خواسته‎ی مردسالارانه داشته است. با دقت به‎عمق این استدلال، آدم نتیجه می‎گیرد که زنان فقط برای کام‎جویی مردان، تولید طفل و ایفای نقشِ مادری و همسری است. اما من سوالات بیشتری را اینجا درج می‎کنم و آن اینکه: چرا از میان این‎همه نویسنده، شاعر، امپراتور، مخترع، پادشاه، فیلسوف، سیاست‎مدار، هنرمند، نقاش، مجسمه ساز دنیا هیچ‎یکی زن نبوده است؟ چرا زنان در سراسر تاریخ فقط نقش درجه‎دوم و سوم را داشته است؟ چرا از زن غیر از تولد و تمکین در برابر خواسته‎های مردان، چیز‎های دیگری توقع نمی‎رفته است؟ تاریخ معاصر (300 سال اخیر) را فاکتور می‎گیریم. یعنی به‎استثنای این 300 سال که در نتیجه‎ی مبارزاتِ سیاسی زنان و انقلاب‎صنعتی پای زنان به‎صورت نسبی به اجتماع کشانیده شد، قبل از آن در سایر نقاط دنیا و به شمول آن 300 سال در افغانستان، چرا هیچ زن خوب ندرخشیده است؟

ویل‎دورانت در کتاب لذت‎های فلسفه می‎گوید: "هر تمدنی در قالب فکرِ مسلط جامعه شکل می‎گیرد." این جمله یک‎دنیا تفسیر دارد و می‎تواند جواب‎گوی همه سوالات ما باشد؛ زیرا نه تنها در جامعه‎ی ما، بل در تمام دنیا "فکر مسلط" ضعیف بودن زنان است، نقصان و درجه دوم بودن زنان و کند ذهن بودن زنان است. این "فکر مسلط"، تمدنی را پی‎ریزی می‎کند که با توجیهِ ناقص‎العقل بودن زنان، و کندذهن بودن زنان، آنها را از تمام فعالیت‎های بیرونی منع کنیم. این‎جمله را به‎ امام‎علی نسبت می‎دهند. امام‎علی حق‎داشت چنین بگوید. وقتی به امام‎حسن دستور می‎دهد که نباید زن‎ات با مردِ نامحرم معاشرت کند، نباید چهره‎ی زن‎ات را نامحرم ببیند، و نباید در کوچه و بازار برآید، پس پیامد آن چنین می‎شود که این زن، باید کُندذهن‎ترینِ عالم باشد. این زن از کجا باید بداند که فلان دانشمند در مورد خاصیتِ ژنتیکی و بیولوژیکی زنان و مردان چه گفته است؟ از کجا بداند که در پشت کوه عربستان، کشور دیگری‎ هم وجود دارد یا نه؟ چگونه بداند که خاصیت ارتجاعی اجسام یعنی چه؟ چطور بفهمد که سیاره‎ها و ستاره‎ها چگونه به وجود آمده‎اند؟ تنها چیزی را می‎تواند بفهمد که در دنیای خودش اتفاق می‎افتد. وقتی راه شنوایی و بینایی زن را بستیم و او را از دیدنِ بیرون و اجتماع محروم کردیم، توقع داریم او فلسفه بداند، حکمت و ادبیات فهم باشد؟ خلاق باشد؟ باید روشن کنیم که علی، این‎ها را جزو خاصیت ذاتیِ زنان به شمار آورده است، در حالی‎که او هم متاثر از جامعه‎ی قبیلوی عربی بود که از متولد شدنِ دختر، احساس شرم می‎کردند، آن را مایه‎ی ننگ دانسته و زنده‎ به گور می‎کردند. ممکن است این سخن علی، تعدیل‎یافته‎‎تر و انسانی‎تر از اندیشه‎ی پیشینان‎اش باشد، اما به‎هیچ‎وجه به نفع زنان نیست.

خاصیت تمدن، انتقال آن از نسل به نسلی و از سینه به سینه‎ی واپسین‎هاست که تمدنِ اسلامی هم مشمول همین خاصیت است که تا امروز به‎ ما رسیده است. اما تفاوت‎اش این‎جاست که همان حرف‎های بزرگان دین، بیشتر با عرف‎های بومی و محلی در‎هم آمیخته و بیشتر رنگ قبیلوی به خود گرفته و خشن‎تر شده است.
افلاطون حق‎داشت‎که در کتاب جمهوریت خود بگوید: "خدا را شکر می‎کنم که ‏یونانی زاده شده‎ام نه‎غیر یونانی، آزاد به‎دنیا آمده ام نه‎برده، مرد آفریده شده‎ام نه‎زن"؛ چون فکر مسلط و وضعیت اجتماعی یونان نیز، زنان، خارجیان و بردگان را جزو شهروندان نمی‎دانستند.

آگستین قدیس حق داشت بگوید: "حوا (زن) از پهلوی چپ آدم خلق شده است، زن چهره‏ی شیطانی دارد و عنصر گناه و وسوسه‏ی شیطان است، اول خود فریبِ شیطان را می‎خورد و بعد باعث فریب مرد می‎شود، زن در مقام تعبد و قرب الهی نمی‎رسد و به بهشت نمی‎رود."

فردوسی حق دارد که بگوید:
زن و اژدها هر دو در خاک بِه/ جهان پاک از این هر نا پاک بِه

یا در جای دیگر می گوید:
نشانی نماند از آن خاندان/ که بانک خروس آید از ماکیان
یا سعدی حق دارد بگوید:
ز بیگانان چشم زن کور باد/ چو بیرون شد از خانه، در گور باد

مردم عادی هم با الگوگیری از همین آموزه‎ها، می‎توانند بگویند: "لوره یا په کور کی وی یا په گور کی" و می‎توانند دنیای زنان را، نقش زنان را و آینده‎ی زنان را خود بسازند و در مورد تصمیم بگیرند. حتا تا جایی‎که خصوصی‎ترین احکام زنانگی آنان را مردان بنویسند و فتوا صادر ‎کنند. فکر مسلطِ جامعه، ضعیف بودن، ناقص‎العقل بودن و نگو‎ن‎بخت بودن زنان است و در همین قالب‎ها، خط و سیرهای گوناگون و غیر‎انسانی برای‎شان ترسیم می‎کنند. از این میان، ضرب‎المثل‎ها و ادبیات گفتاری و نوشتاری مردم برای زنان تایید کننده‎ی این ادعاست که به چند نمونه‎ی آن اشاره می‎شود:

• اسپ خوب در طویله و دختر خوب در خانه؛
• از پسر ناخلف، دختر بهتر است؛
• کاری را که شیطان از عهده‎ی آن بر نیاید، زن انجام می‎دهد؛
• با زن‎ات مشوره کن، اما مطابق نظر او عمل نکن.

این نوع اندیشه‎ها متاثر از نوع نگاه ما نسبت به زنان است. نوع نگاه کردن به زنان فرق می‎کند. مهم است که ببینیم از دید استعماری مردسالارانه به زنان دیده می‎شود یا از دید یک انسان مدنیِ واقعی. وقتی همه نگاه‎های ما نسبت به زنان جنسی و لذت‎آمیز باشد، وقتی انجامِ هیچ‎کاری را از آنها توقع نداشته باشیم و فقط بچسپیم به اینکه شما "نمی‎توانید"، وقتی به خاطر به گناه نیافتادن خود، دست و پای آنها را ببندیم و محدودیت پوشش وضع کنیم، وقتی نقش آنها را فقط در حدِ مادر و همسر محدود کنیم، وقتی ارزش آنها را در حدِ یک غلام و کنیز ببینیم و چهار تای آن‎را برای خود جایز بشماریم، وقتی همه قضاوت‎های ما محدود به پوشش، راه‎رفتن، نشستن و طرز و سلوک زنان یک‎جانبه باشد، وقتی شنیدن صدای آنان را برای خود حرام بدانیم، وقتی از دیده‎شدن آنها توسط مردان بیگانه عار داریم، و و و... نتیجه‎ی آن چیزی می‎شود که همه می‎بینیم.

عجیب نیست که بهرام بیضایی می‎گوید: "خِرد تا به زنان می‎رسد، نامش مکر می‎شود و مکر تا به مردان می‎رسد نام عقل می‎گیرد. درخواستِ توجه تا به زنان می‎رسد، نامش حسادت می‎شود و حسادت تا به مردان می‎رسد، می‎شود غیرت"؛ زیرا این قضاوت تمام زنان و مردان در مورد زن است. همه‎ی ما متفق‎القول معتقدیم که زنان مکار و حیله‎گر اند، معتقدیم که آنها تصمیم درست گرفته نمی‎توانند، معتقدیم که احساسات آنها بر عقل‎شان غالب است و این اندیشه، میراث بزرگان و اندیشمندان ماقبلِ ماست.

اغلبا دین‎باوران ما معتقدند که حقوق و تکالیفِ نابرابری‎که برای زنان و مردان در نظر گرفته می‎شود، اولا در مطابقت با طبیعت و خواص طبیعی زنان و مردان است و سپس، ناشی از تفاوت‎های بیولوژیکی و روانی آنان می‎شود. هیچ عقل سلیمی را سراغ نخواهیم داشت که این تفاوت‎ها را در نظر نگیرد یا نادیده بگیرد. حتا افراطی‎ترین حامبانِ حقوق زنان در غرب نیز این تفاوت‎ها را پذیرفته‎اند. اما سخن این‎جاست که چرا این تفاوت‎ها، پدید آورنده‎ی حقوق و تکالیف نابرابر شود؟ آیا درست است که به خاطر احساس و عاطفه‎ی بیشتر زنان، آنها را کمتر حق بدهیم؟ آیا عاقلانه است که به خاطر داشتن بدنِ حنیف و ضعیفِ زن، او را از حقوق اقتصادی‎اش محروم کنیم؟ حالت برعکس آن را اگر در نظر بگیریم: آیا چنین نیست که ما دیدِ برده‎گونه نسبت به زنان داریم؟ آیا تمکین و اطاعت او را مشروط به دادن نفقه‎ی او نمی‎پنداریم؟ آیا خواست ما از آن‎ها، فقط طمع و کسب لذتِ جنسی نیست؟ آیا چنین نیست که ما از گردن‎کشی زنان می‎ترسیم؟ آیا چنین نیست که آگاهی زنان را عامل رهایی از قیدِ مردانه می‎پنداریم و هماره او را در تاریکی‎های پشت پرده قرار می‎دهیم؟ آیا داشتن ثروت و دارایی آنها را به معنای سست‎شدن روابط فامیلی نمی‎پنداریم؟ آیا حق خواستن او را مایه‎ی بی‎حیایی و بی‎شرمی او نمی‎دانیم؟ به قول فریما نوابی نویسنده‎ی ایرانی، "اگر مرد حرف می‎زند حق‎اش است، اجازه دارد، آخر او مرد است. ولی وقتی زن حرف می‎زند، زبان بازی می‎کند و از حق‎اش دفاع می‎کند، "شلیته" خوانده می‎شود. اگر آوازش بلند می‎شود، "لچر" است. وقتی زنی، مرد زندگی‎اش را از ارتباط با زنان دیگر منع می‎کند، حسود است ولی اگر مردی این کار را کند، باغیرت است، آفرین‎اش! اگر مرد چست و چالاک است، به او "لایق" و "با استعداد" گفته می‎شود. اگر زن این صفات را داشت "بی حیا" و "بی شرم" است. زن نباید تیز تیز راه برود، او همیشه باید سر به زیر باشد و شرمیده باشد. اگر مرد سگرت کشید و شراب نوشید، عیبی ندارد، مرد است، خیر است. جوانی و کاکگی می‎کند. ولی زن اگر این کار را بکند، هرزه و بازاری است."

در اخیر این‎طور نتیجه‎گیری می‎کنیم که به قول پولن دولابار، هرچه مردان در مورد زنان گفته‎اند و نوشته‎اند باید نامطمین باشند؛ زیرا مردان در آنِ واحد هم داور بوده‎اند و طرف دعوا، هم وضع‎کننده‎ی قانون بوده‎اند و هم تطبیق‎کننده‎ی آن، هم تعیین‎کننده‎ی خوب و هم تعیین‎کننده‎ی بد آن بوده است. بزرگی نوشته است که "اگر من واقعا کافر هستم، باید خود خدا برایم بگوید، نه مردم؛ زیرا مردم هم‎سطح و هم‎طراز خودم است و توانایی داوری در مورد من را ندارند." اما در مورد زنان، این مردان بوده اند که همه کاره‎ی آن بوده اند. هم بالای زنان محدودیت وضع کرده و هم گردن کشی و اطاعت نکردن آنها را به معنای گسیختن زندگی. سیمون دوبوار هم دیدِ ناعادلانه‎ی مردان را به نقد گرفته، می‎گوید: «مردان هر نوع خشونت و محدودیت را علیه زنان مشروع و قانونی می‎دانند، اما زمانی که نوبت به خودِ شان ‎می‎رسد، با هر وسیله‎ و نیرنگی کوشش می‎کنند از پذیرفتن آن اِبا ورزند.»