اسلام در پرتو دو اصل حیاتی

دو اصل برابری و برادری اصل های انسانی جهان شمول و فرامرزی هستند. به سخن دیگر این دو اصل اساس زندگی اجتماعی انسان ها را شکل می دهد زیرا لازمه تحقق عدالت اجتماعی به معنای کلی کلمه هستند و بدون تحقق این دو اصل محال است عدالت اجتماعی در جامعه ای جامه عمل بپوشد. شاید بتوان گفت اصل برادری و برابری حتی در ذات و فطرت انسانها حک شده است و انسان از آن حیث که انسان است و می تواند تشخیص بدهد به دنبال تحقق آن گام برمی دارد.

در این مقال تلاش برآن است که اسلام را در پرتو برادری و برابری مورد کاوش قراردهم یا به عبارت دیگر کنکاش این خواهد بود که رابطه اسلام با برابری و برادری که در عصر تجدد از آن به گفتمان عدالت اجتماعی(به معنای خاص) یاد می کند٬ ارزیابی شود. البته اینکه برابری و برادری را مساوی با عدالت اجتماعی بدانیم؛ خالی از اما و اگر نیست و جای بحث دارد. اما در کلیت می توانیم این ادعا را داشته باشیم. چون به باور من حجم بزرگی از بار معنایی هردو یکی هستند.
اسلام به عنوان یک دین آسمانی که منشأ الهی و ماورا طبیعی دارد٬ در شرایطی ظهور می کند که نه تنها در سرزمین ظهور آن بل در سراسر جهان از این دو اصل خبری نیست. در سرزمین حجاز نظام قبلوی افراطی حاکم است و خبری از حقوق اجتماعی و ارزش های حقوق بشری نیست. جامعه به شدت دو قطبی است و قطب متشکل از برده ها یا طبقه پایین جامعه هر روز زیر چکمه های اربابان دم می بازند.
در چنین شرایطی اسلام خودش را برای جامعه عرضه می کند و شعار برابری و برادری سر می دهد. طبیعی است که برای هر انسان با شعور و اخلاقی٬ اسلام با شعارهای از تیپ عدالت و برابری انسانها؛ با خوش آمد رو برو می شود. اسلام مشخصا برای دو گروه از انسانها نه تنها به مثابه شیلتر بلکه به مثابه آزادی و زندگی تلقی می شد. گروه اول انسانهای که دغدغه اصول اخلاقی و ارزش های انسانی داشتند. ابوبکر٬ عمر٬ سلمان و ابوذر می توانند مصداق این حرف با شند.یعنی این افراد نه برده بودند و نه مشکلات دیگر از این قبیل داشتند. از اوضاع و شرایط موجود قبیله گرایی خوشش شان نمی آمدند و اسلام را به لحاظ نظام به عنوان الترنیتیو نظام قبیله گرایی و به لحاظ اصول و آموزه ها بهتر از بت پرستی یا الحاد و یک مکتب اخلاقی یافتند. و گروه دوم بردگان و طبقه پایین جامعه که ارزش کمتر از حیوانات و اموال نزد صاحبان شان داشتند. به این ترتیب این دو گروه از اسلام استقبال کردند و شمار شان هم روز به روز افزایش یافتند تا اینکه اسلام توانست تشکیلات بسازد و دست به ایجاد حکومت بزند. نمونه اش هم می تواند امثال بلال حبشی باشند. اسلام به این قشر یک انرژی تازه تزریق می کند و چراغ امید به زندگی واقعی و آزادانه در دلشان روشن می شود. که ما هم می توانیم باشیم٬ حرف بزنیم٬ اعتراض کنیم٬ نظر بدهیم و در یک کلام زندگی کنیم. پس در این مقطع شعار برادری و برابری کمک بس بزرگ و ارزنده ای به اسلام کرده است. حتی تحقق عینی مسئله برادری در قالب برادری انصار با مهاجرین به پیامبر اسلام کمک کرد تا اساس حکومت اسلامی و امت اسلامی را در مدینه پایه گذاری کند. این امری خیلی بزرگ است و نمی توان آن را فرو کاست و تقلیل داد به این و آن.
شرایط جهان هم دست کم برای توده ها بهتر از شرایط حجاز نیست. امپراطوری بزرگ روم به کمک فیؤدال های ظالم و قدرت طلب و با همکاری و کسب مشروعیت کلیسا اجازه رشد و توسعه برای جامعه اروپایی نمی دهد و به حفظ حالت موجود تلاش می کند.
اوضاع در ایران نیز همسان وهمگون با اروپا و حجاز پیش می رود. یعنی حکومت مشغول حیف و میل و خوش گذرانی خود است و کوچک ترین توجهی به وضع مردم نمی شود. توده ها از وضع نابسامان جامعه٬ از فساد٬ ظلم و تبعیض طبقه ای نابود کننده به سطوح آمده و شاید منتظر منجی نجات بخش است. استدلال دکتر شریعتی در این زمینه کاملا بجا و منطقی بنظر می رسد. که لشکر اسلام در جنگ با ایران با مردم ایران طرف نیست بلکه با حکومت طرف است. مردم از حکومت استبدادی ساسانیان بیزار است و از تبعیض و تضاد طبقاتی رنج می برد. این مردم با شنیدن شعار برابری و برادری در واقع گمشده شان را در اسلام پیدا می کنند. توده های ایرانی خودشان را آماده پذیرش اسلام کرده اند. اینست که امپراطوری قدرت مند ساسانیان به سادگی توسط اعراب مسلمان از پا در می آیند و ایران به این سادگی توسط لشکر اسلام تسخیر می گردد.
می بینیم که نهضت اسلامی حول محور اصل برادری و برابری شکل می گیرد برای تحقق آرمان هایش جهاد می کند و به پیروزی می رسد. به سخن دیگر اصل برادری و برابری عامل وحدت و اتحاد مسلمانان است. بعد از پیروزی های اولیه و گسترش اسلام اما دیده می شودکه نه تنها این شعارها تحقق نمی یابد که به باد فراموشی سپرده می شود به جای شان دو باره همان اندیشه های تبعیض آمیز و رابطه منفی مادام مادون با یک ترانسفورماسیون و تغیر چهره حاکم می شود. مطابق با اصلی که پیرامون نهضت و انقلاب در جامعه شناسی وجود دارد٬ نهضت ها و انقلاب ها انرژی ای را که در زمان انقلاب برای تغییر جامعه صرف می کند و تلاش و جهدی که برای تحقق آرمان های مثبت از خود نشان می دهد٬ بعد از پیروزی؛ آن را صرف حفظ حالت موجود به نفع خود و سرکوب نیروها ی مخالف می کند. در اسلام هم این اتفاق افتاده است. یعنی اسلام بعد از پیروزی های اولیه و به اصطلاح امروزی بعد از ماه عسل ٬‌ دچار سرنوشتی شد که انقلاب ها و نهضت های دیگر شده است. به این معنی که در جامعه اسلامی پسا پیروزی اصل برابری و برادری دیگر به کلی به خصوص از جانب حکام و خلفای اسلامی فراموش شده و به یک رؤیا مبدل گشت. علمای اسلام نیز جز تعدادی اندکی به جای مسایل کلیدی اجتماعی مصروف احکام و مسایل فردی شدند.
اینگونه با گذشت زمان اصل برابری و برادری که سبب کسب دست آوردها و افتخارات بزرگی برای مسلمانان شد٬ در جوامع اسلامی جایشان را به اصل برتری خواهی و تبعیض آ ن هم به شکل افراطی اش دادند. بعد از آن دگردیسی وشکل گیری اندیشه های برتری طلب و تبعیض آمیز افراطی درون دینی است که اسلام از یک طرف پارچه پارچه می شود و از طرف دیگر حکومت های اسلامی که شکل می گیرند٬ حکومت های مستبد و توتالیتر هستند. هر مذهبی خودش را برحق دانسته و ادعای راهروی درست پیامبر را پیدامی کند. این نگاه با گذشت هر روز افراطی تر و جزمی تر می شود تا اینکه مذاهب و فرق مختلف پیرو یک دین همدیگر را لعن و تکفیر می نمایند. حتی کار به جایی می رسد که گروه هایی در خشن ترین فرم و وحشی ترین حالت مثل طالبان٬‌ القاعده و بد تر از آن دو٬ داعش امروز با یک خوانش من درآوردی حیوانی از اسلام ظهور می کنند و اعمال ضد انسانی شان را به نام دین توجیه می کنند. ( می بینیم که تفاوت کار از کجاست تا به کجا) .

برتری خواهی و باورهای تفوق خواهانه فی نفسه مشکل ساز است. زیرا سبب تفرقه و گسست می شود. رویکردی نیست که بشود از آن دفاع کرد و یا آن را تجویز نمود بلکه یک رویکرد منفی که به جای مقصد به ترکستان منتهی می شود.

نظر متن قرآن در باب برتری یا تساوی انسان ها کاملا واضح و آشکار است . از منظر قرآنی برتری گروهی و اجتماعی وجود ندارد. در فردیت اما هرکه با تقوا تر است گرامی تر است. ما در هیج جای متن مقدس نمی توانیم آیه ای را بیابیم که اشخاص و یا یک گروه اجتماعی را بر اساس سلایق و علایق شان حتی اگر این سلایق و علایق مرتبط به خوانش از باورهای دینی باشد ٬برتر بشمارد. بلکه بر عکس صریحا می گوید معیار برتری انسانها تقوا است. پس وجود نگاه برتری خواهانه در میان مسلمانان یک امر منفی و من درآوردی است که باید از میان برداشته شود. مسلمانان اگر می خواهند به اتحاد و اتفاق برسند که آرزوی دیرینه شان است می بایست این واقعیت آشکار را بپذیرفته و درصدد تحقق آن بر آیند. یعنی احیای اصول برابری و برادری و تامین عدالت اجتماعی یک بار دیگر می تواند اتحاد بین المسلمین را زنده کند نه فقه و احکام. این دو کارکرد های خودش را در حوضه مربوطه اش دارد.